Ο ΑΥΤΟΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΣ ΕΓΩΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ.
(Θεολογική μονογραφία στην Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου)
ΛΑΜΠΡΟΥ Κ. ΣΚΟΝΤΖΟΥ Θεολόγου – Καθηγητού
Την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου εισερχόμαστε στην ιερή και κατανυκτική περίοδο του αγίου Τριωδίου, στην μακρά περίοδο των κινητών εορτών του έτους, με επίκεντρο τη μεγάλη εορτή του Πάσχα. «Ανοίγει» το λειτουργικό βιβλίο «Τριώδιο» για χρήση (από αυτό πήρε και την ονομασία η περίοδος αυτή), αλλά ταυτόχρονα «ανοίγει» για τους πιστούς και το «στάδιο των αρετών», όπως θαυμάσια αναγγέλλει ένας ύμνος, μια περίοδος πνευματικού αγώνα για κάθαρση και αγιασμό.
Η αγία μας Εκκλησία, το πνευματικό μας θεραπευτήριο, μας παραθέτει, αυτή την ιερή περίοδο, μια πλούσια πανδαισία πνευματικού ανεφοδιασμού, προκειμένου να απεκδυθούμε «τον παλαιόν άνθρωπον συν ταις πράξεσιν αυτού» και να ενδυθούμε «τον νέον τον ανακαινούμενον εις επίγνωσιν κατ’ εικόνα του κτίσαντος αυτόν…» (Κολ. 3, 9-10), ήτοι: τον Θεάνθρωπο, τον αληθινό άνθρωπο.
Με την καθιέρωση εορτών, ενθυμήσεων σωτήριων και θλιβερών γεγονότων και την προβολή πλειάδας προσώπων, είτε προς μίμηση, είτε προς αποφυγή, προσπαθεί να μας παιδαγωγήσει, να μας φέρει «εις εαυτόν», διεγείροντας μας διάθεση μετάνοιας και οδηγώντας μας σε ουρανοδρόμο πορεία.
Την πρώτη Κυριακή του Τριωδίου μας διδάσκει την αποκοπή του πάθους της υπερηφάνειας, με την γνωστή παραβολή της προσευχής στο ναό, του φαρισαίου και του τελώνη. Την θαυμάσια και ψυχωφελή αυτή παραβολή την είπε ο Κύριος «προς τινας τους πεποιθότας αφ’ εαυτοίς ότι εισί δίκαιοι, και εξουθενούντας τους λοιπούς» (Λουκ.18,9). Να στηλιτεύσει την υποκριτική στάση των φαρισαίων, οι οποίοι ήθελαν να φαίνονται ως εκλεκτοί και αγαπητοί του Θεού, περιφρονώντας όσους δεν ανήκαν στην τάξη τους, ως ελεεινούς και μισητούς του Θεού. Με την διδακτική περικοπή και την θαυμάσια υμνολογία της ημέρας, μας καλεί η Εκκλησία μας να συναισθανθούμε την δολιότερη παγίδα, που μας στήνει ο διάβολος, τον εγωκεντρισμό, την άτακτη αγάπη του εαυτού μας, ο οποίος, σύμφωνα με τους Πατέρες, είναι το βάθρο της αμαρτωλότητας, η πηγή που τροφοδοτεί ολόκληρο το αμαρτωλό σύστημα των παθών, οι βαριές αλυσίδες που μας κρατούν δέσμιους στην αιχμαλωσία του Σατανά και στην δουλεία της αμαρτίας, η οποία οδηγεί στο θάνατο, «τα οψώνια της αμαρτίας θάνατος» (Ρωμ.6,23).
Μας προβάλλει δύο πρόσωπα, ολωσδιόλου αντίθετα, όσον αφορά την αντίληψη που είχε γι’ αυτά η ιουδαϊκή κοινωνία. Το ένα, ο φαρισαίος, ο «ευσεβής», ο «ενάρετος», ο «ευλογημένος για τα κατορθώματά του», επειδή τηρούσε μέχρι σχολαστικά και επιδεικτικά τις διατάξεις του μωσαϊκού νόμου. Έχοντας την αυτάρκεια της δήθεν ευσέβειάς του δεδομένη, στάθηκε με έπαρση μπροστά στο Θεό και άρχισε να απαριθμεί τις αρετές του. Ήταν σίγουρος για την δικαίωσή του. Τις εξέθετε προκλητικότατα, εις τρόπον ώστε απαιτούσε από το Θεό να τον επιβραβεύσει γι’ αυτές. Τις απαριθμούσε μία – μία, φωναχτά, ώστε να ακούγονται από παρευρισκόμενους σους χώρους του ναού, για να «εισπράξει» το θαυμασμό τους, και κάνοντας αήθη σύγκρισή του με άλλους «αμαρτωλούς» (όπως τους εννοούσε αυτός) ανθρώπους και ιδιαίτερα με τον συμπροσευχόμενό του τελώνη.
Το άλλο πρόσωπο, ο τελώνης, ένας όντως αμαρτωλός, άδικος, εκβιαστής, τοκογλύφος, άρπαγας, ανελέητος, μισητός απ’ όλους. Αντίθετα με τον φαρισαίο, συναισθανόμενος τη δεινή αμαρτωλή του κατάσταση, με συντριβή και ταπείνωση, ζητεί το έλεος του Θεού. Δεν έχει να απαριθμήσει αρετές, αλλά και αν είχε κάποιες, θα ήταν πνιγμένες στο πέλαγος των αμαρτιών του. Δεν τολμά να κοιτάξει ψηλά στον ουρανό, όπου βρίσκεται ο θρόνος του Θεού, αλλά κοιτά χαμηλά τη γη, όπου διαπράττεται η αμαρτία. Τα μάτια του τρέχουν δάκρια, ως ξεχείλισμα των κριμάτων της καρδιάς του. Ο τόνος της φωνής του είναι χαμηλός, τόσο χαμηλός ώστε να τον ακούει μόνο ο Θεός, αναφωνώντας: «Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω μαρτωλώ». Το μόνο που ακουγόταν ήταν οι αναστεναγμοί του, ως κραυγή απόγνωσης και απελπισίας. Δεν έχει το κουράγιο να υψώσει τα χέρια του, αλλά με αυτά χτυπά το στήθος του, σαν να δέρνει τον παλιό κακό εαυτό του για τις τόσες και μεγάλες αμαρτίες του. Μέσα στη συντριβή του δε μπορεί να δει τον εγωιστικά στεκάμενο δίπλα του Φαρισαίο και να ακούσει τις εγωιστικές φλυαρίες του. Ίσως να άκουσε μόνο την τελευταία φράση του, ότι δεν είναι σαν εκείνον δίκαιος, και ασφαλώς θα συμφώνησε μαζί του.
Πιθανότατα να υπήρχαν και άλλοι προσευχόμενοι στο ναό και να είδαν το συμβάν. Θα εξέφρασαν τον θαυμασμό τους για τον «ενάρετο» φαρισαίο και αηδία και περιφρόνηση προς τον αμαρτωλό τελώνη, που είχε προφανώς και το θράσος να σταθεί δίπλα στον «δίκαιο» φαρισαίο, να προσευχηθεί. Ίσως και να ζήλεψαν την «πλεονεκτική» θέση του φαρισαίου, θέλοντας να βρίσκονται και εκείνοι στην θέση του, απευχόμενοι να βρισκόταν στη θέση του «αμαρτωλού» τελώνη!
Αλλά έρχεται ο Χριστός να κάμει την απόλυτη ανατροπή. Να θεωρήσει δικαιωμένο, όχι τον θεωρούμενο «δίκαιο» φαρισαίο, αλλά τον μετανοημένο τελώνη! Ετούτου έγινε δεκτή η προσευχή, σε αντίθεση με τον υποκριτή φαρισαίο, ο οποίος όχι μόνο δεν δικαιώθηκε από το Θεό, αλλά σώρευσε στον εαυτό του περισσότερο κρίμα, εξαιτίας της εγωπάθειάς του! Ο Χριστός ήρθε στη γη να ανατρέψει τον κοσμικό καθωσπρεπισμό, την υποκρισία και την ατομική αυταρέσκεια, να καταργήσει τον παλιό κόσμο. Δεν ήρθε να επιβραβεύσει τους «ευσεβείς» και «δίκαιους», αλλά για να σώσει τους αμαρτωλούς, διότι, «ου χρείαν έχουσι οι ισχύοντες ιατρού, αλλά οι κακώς έχοντες. Ουκ ήλθον καλέσαι δικαίους, αλλά αμαρτωλούς εις μετάνοιαν» (Ματθ.7,12), διαβεβαιώνοντας πως οι μετανοημένοι «τελώναι και αι πόρναι προάγουσιν υμάς εις την βασιλείαν του Θεού» (Ματθ.21,31), των νομιζόμενων «δικαίων»!
Ο αμαρτωλός είναι ασθενής και για γι’ αυτό χρειάζεται θεραπεία. Δεν θα θεραπευτεί από την ασθένεια της αμαρτίας αν δεν αποδεχτεί την θεραπεία. Το πλέον ισχυρό εμπόδιο η εγωιστική του αυτάρκεια, ο εγωκεντρισμός, η πλέον δαιμονική κατάσταση στον άνθρωπο. Γι’ αυτό και οι Πατέρες της Εκκλησίας θεωρούν την υπερηφάνεια ως το χειρότερο πάθος, ως τη γενεσιουργό αιτία όλων των παθών. Αντίδοτο του εγωκεντρισμού είναι η ταπείνωση, η οποία ελευθερώνει από τα δεσμά της υπερηφάνειας. Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος έγραψε πως η φιλαυτία και η σαρκολατρία κρατούν δέσμιο τον άνθρωπο και τον εμποδίζουν να καλλιεργήσει μέσα του την ταπείνωση και την αγάπη.
Ο εγωκεντρισμός αποκόπτει τον εγωπαθή άνθρωπο από το Θεό, με το ισχυρό αίσθημα αμετανοησίας και τους συνανθρώπους του, και εν τέλει καταστρέφει και τον ίδιο. Ο αείμνηστος Γέροντας π. Γέωργιος Καψάνης έγραψε: «Η φιλαυτία δεν μας αφήνει να αγαπήσουμε αληθινά και ανιδιοτελώς το Θεό και τον άνθρωπο. Από τη φιλαυτία γεννιούνται τα πάθη. Εμπαθείς καθώς είμαστε δεν μπορούμε να συνδεθούμε απαθώς με τα άλλα ανθρώπινα πρόσωπα και τα πράγματα. Οι σχέσεις μας γίνονται εμπαθείς και εγωιστικές και μας εμποδίζουν να χαρούμε αληθινά τους συνανθρώπους μας και τα άλλα αγαθά του κόσμου. Αυτό τελικά μας οδηγεί στη μοναξιά, το κενό, το αδιέξοδο. Όταν λοιπόν λέμε παλαιό άνθρωπο, εννοούμε τον αρρωστημένο εγωκεντρισμό, από τον οποίο όλοι μας, άλλος λιγότερο και άλλος περισσότερο, πάσχουμε». Ο εγωιστής άνθρωπος βιώνει τη δική του υπαρξιακή μοναξιά, περιχαρακωμένος στον κατάκλειστο εαυτό του και αποκομμένος από το Θεό και τους συνανθρώπους του. «Στην πραγματικότητα βιώνει την κόλαση που είναι, κατά τον Ντοστογιέφσκι, “η αδυναμία του να αγαπάς”. Κι ας ζει και συναναστρέφεται με ανθρώπους».
Να παρατηρήσουμε πως ο εγωκεντρισμός είναι η τρομερή ασθένεια της εποχής μας. Ουδέποτε ο άνθρωπος υπήρξε τόσο εγωπαθής και ουδέποτε βίωσε χειρότερη μοναξιά, η οποία είναι γέννημα της εγωπάθειάς του, όπως και η πνευματική και ηθική κατάπτωση των τραγικών ημερών μας. Η σύγχρονη φιλοσοφία αποθέωσε τον εγωκεντρισμό, αποφαινόμενη: «ο άλλος είναι η κόλασή μου» (Σαρτρ) και το «εμπόδιο της ατομικής μου ανέλκυσης» και «της δημιουργίας του υπερ-εγώ μου» (Νίτσε). Μάλιστα, η σύγχρονη εγωπάθεια έχει πάρει και «θρησκευτικό - μεταφυσικό» χαρακτήρα, στην ιδεολογία και τον τρόπο ζωής της των αποκρυφιστικών ομάδων «Νέας Εποχής» και ιδιαίτερα του Νεοσατανισμού, όπου «θεοποιείται» το «εγώ», με το «δόγμα», «εγώ είμαι ο Θεός και ου έσεται Θεός έτερος πλην εμού»!
Για να ελευθερωθεί ο εγωπαθής από το πάθος αυτό, από το τραύμα του εγωκεντρισμού, απαιτείται σκληρός αγώνας. Χρειάζεται ολοκληρωτική αυταπάρνηση. Ο όσιος Αλώνιος έλεγε: «Αν δεν γκρέμιζα συθέμελα ολόκληρο το οικοδόμημα του θελήματός μου, δεν θα μπορούσα να οικοδομήσω πνευματικά τον εαυτό μου. Αν δηλαδή, δεν εγκατέλειπα καθετί, που από το δικό μου θέλημα, μου φαινόταν καλό, δεν θα μπορούσα ν’ αποκτήσω τις αρετές». Ο δε άγιος Μακάριος είπε: «Το ξερίζωμα της αμαρτίας, μαζί με όλα τα κακά που συμβάλουν μ’ αυτήν, μόνο η δύναμη του Θεού μπορεί να το κατορθώσει. Δεν είναι δυνατόν στον άνθρωπο με τη δική του δύναμη να ξεριζώσει την αμαρτία. Το να παλέψεις μαζί της, να την πολεμήσεις, να χτυπήσεις και να χτυπηθείς είναι δική σου υπόθεση. Το ξερίζωμά της όμως είναι του Θεού». Ο π. Γ. Καψάνης θα μας πει και πάλι: «Όσο ο άνθρωπος αδειάζει από τον εγωισμό του, τόσο γεμίζει με την αληθινή αγάπη και τη Χάρη του Θεού. Όσο περιορίζεται ο παλαιός άνθρωπος, τόσο αυξάνει ο καινός άνθρωπος. Αυτό το πέρασμα από τον παλαιό στον νέο άνθρωπο δεν είναι εύκολο, γιατί τα πάθη έχουν βαθιές ρίζες μέσα μας και δεν ξεριζώνονται εύκολα. Χρειάζεται συνεχής και πολυχρόνιος αγώνας για την κάθαρση από τα πάθη. Αυτός είναι ο αγώνας της μετανοίας». Άλλωστε, σύμφωνα με τον άγιο Ισαάκ τον Σύρο, «η άσκηση είναι η μητέρα του αγιασμού».
Όλοι μας ως άνθρωποι διακατεχόμαστε από κάποιας μορφής εγωκεντρισμό και η ιερή περίοδος του Τριωδίου μπορεί να μας βοηθήσει να απαλλαγούμε από αυτόν, ή έστω να τον αποδυναμώσουμε. Η ανάγνωση της ομώνυμης ευαγγελικής περικοπής την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου (Λουκ.18,10-14), διδάσκει την αποφυγή του ψυχοκτόνου πάθους της υπερηφάνειας και την άσκηση της αρετής της ταπείνωσης. διότι κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή: «αρχή πάντων των παθών είναι η φιλαυτία, τέλος δε η υπερηφανεία». Αυτό έχει μεγάλη σημασία, διότι ο άνθρωπος πρέπει να ξεκινήσει από αυτό το σημείο του πνευματικού του
αγώνα, στην αντίθετη περίπτωση, αν δεν αποβάλει την υπερηφάνεια δεν θα μπορέσει ποτέ να τελεσφορήσει ο αγώνας του, όσο μεγάλος και αν είναι.
Η πορεία μας προς το Άγιο Πάσχα απαιτεί προσωπική κάθαρση και πρωτίστως απόρριψη του εγωισμού μας, ειδάλλως το ανέσπερο αναστάσιμο φως θα καταδείξει την ψυχική μας ρυπαρότητα και δε θα δυνηθούμε να γίνουμε κοινωνοί του Αναστάντος Λυτρωτή μας και θα μείνουμε ανέγγιχτοι από τις άρρητες δωρεές της Αναστάσεως. Η αγία μας Εκκλησία μας παροτρύνει δια του ιερού υμνογράφου της ημέρας: «Υψηγορίαν φύγωμεν Φαρισαίου κακίστην, ταπείνωσιν δε μάθωμεν του Τελώνου αρίστην, ίν’ υψωθώμεν βοώντες τω Θεώ συν εκείνω, Ιλάσθητι τοις δούλοις Σου…»!
